DOCUMENTA 14 :: JAWEL, KUNST KAN DE WERELD VERBETEREN!

Links het'The Parthenon of Books' , daarnaast een  van de 7.000 eiken die Joseph Beuys er plantte (1982), het Fridericianum en rechts 'Experiation Movement Manifest' (rookpluim) van de Roemeense kunstenaar Daniel Knorr

De 14de Documenta, de vijfjaarlijkse kunstmanifestatie in de Duitse stad Kassel, is een statement van de kunstwereld voor meer politieke democratie. Het door Europa aan Griekenland opgelegde keurslijf van besparingen en verarming is het symbooldossier van waaruit men is gestart met de opbouw van een tentoonstelling met veel onbekenden. Niet de Grieken zelf beslissen over hun levenswijze maar vreemde naties die een van de oudste democratieën en culturen van Europa in een keurslijf dwingen en het zwijgen opleggen. Maar er zijn nog veel meer voorbeelden in deze wereld van onderdrukking en censuur door politieke boegbeelden zoals uit deze Documenta blijkt. Doorheen de geschiedenis hebben kunstenaars, in de verschillende disciplines, uiting gegeven aan hun verontwaardiging als de democratie werd aangevallen omdat dit vaak ook samengaat met een beperking van de vrije meningsuiting en beknotting van de creativiteit die elk individu in zich draagt. Het artistieke hoofd van de Documenta14, de Pool Adam Szymczyk, heeft dit thema als geen ander aangevoeld en als uitgangspunt gebruikt voor "zijn" Documenta. Dit heeft geleid tot een tweedelige tentoonstelling waarvan het eerste in Athene doorgaat (8 april-16juli) en het tweede in de vertrouwde omgeving van de stad Kassel (10 juni-17 september) waar het in 1955 allemaal is begonnen als reactie op de bombardementen door geallieerde troepen die de stad op het einde van de tweede wereldoorlog in de as legden. De plaatselijke directeur van de kunstacademie en kunstenaar Arnold Bode (°1900 Ϯ 1977) gebruikte kunst en cultuur om de erfenis van de tweede wereldoorlog uit te wissen. Het levendige bewijs dat je met kunst veel kan bereiken in tijden van wederopbouw en als je politieke revanchegevoelens achterwege laat. Ze brengen gewoon niets op.

In het Stadtmuseum wordt de video 'View from Above' (2017) van de Irakese kunstenaar Hiwa K (°1975) geprojecteerd met beelden van een platgebombardeerde stad in het oorlogsgebied van zijn land naast een grote maquette uit 1950 van de eveneens platgebombardeerde stad Kassel. Hopelijk beschikken ze in het Midden-Oosten over een figuur zoals Arnold Bode om de restanten van de oorlog daar met zorg voor kunst en cultuur op te ruimen en het vertrouwen te herstellen. Met een hard politieke discours alleen zal het niet gaan, zo hebben wij uit Kassel geleerd.

Wat in het oog springt, voor de habitués, is een Documenta zonder de zogenaamde "gevestigde waarden" uit de kunstwereld. Tot de bekendste kunstenaars behoren Hans Haacke (°1936 Keulen), David Lamelas (°1944 Buenos Aires), Marcel Broodthaers (°1924 Ϯ 1976 ) van wie zijn boekje 'Magie, art et politique' uit 1973 wordt getoond, George Maciunas (°1931 Ϯ 1978) en de 95 jarige experimentele filmmaker en fluxus kunstenaar Jonas Mekas (°1922 Litouwen). Mekas was ooit door de Duitsers als dwangarbeider in een Kassels kamp opgesloten en leefde er tot zijn immigratie naar New York! Hij hield er een dagboek bij dat nu in Duitsland is uitgegeven met als titel 'Ich hatte keinen Ort'. Hij toont dit samen met reeks foto's over de kampen waar de dwangarbeiders verbleven. Zijn filmisch oeuvre wordt uitvoerig getoond in de Bali-Kinos van het station. Het is de eerste keer dat hij op de Documenta is uitgenodigd.

Het ontbreken van een aantal bekende namen in de selectie komt voor velen onwennig over en vertaald zich ook in een aantal kritische (pers)commentaren. De "gevestigde waarden" worden op het niveau van de Documenta afgelost door vaak "internationaal" onbekende kunstenaars waar bovendien een opmerkelijk deel al van is overleden. Ze zijn afkomstig uit Iran, Indië, Afrika, Nieuw Zeeland, Ghana, Albanië, Libanon, Ukraine e.a. gebiedsdelen op de wereldbol die niet onmiddellijk door ons West Europeanen geassocieerd worden met zones waar "hedendaagse kunst" ontstaat. Maar daar is niets nieuws onder de zon. Toen tijdens Documenta4, in 1968, de Amerikaanse kunstenaars met Popart en Hard Edge hun intrede maakten op de Documenta sloeg dit in als een bom omdat de Europese kunstwereld zich bedreigd voelde door kunst uit een werelddeel met een beperkte voorgeschiedenis in de kunstwereld. Zelfs de uitdrukking "Amerikaans Imperialisme" werd van toepassing gebracht om de overmacht van de Amerikanen te bekritiseren. Het duurde minstens zo lang eer de Oost-Europese kunstenaars voet aan wal konden zetten in het westen maar dat had dan weer te maken met politiek van achter het ijzeren gordijn.

Danny Matthys 'Brabantdam 59, Gent, Downstairs-Upstaers' (detail)

In het Fridericianum treft men wel bekende namen. Daar is de volledige collectie van het Nationaal Museum voor Moderne Kunst van Athene in ondergebracht. De transfer van deze collectie moet ook als een 'statement' worden gezien en wil de positie van de hedendaagse kunst in Athene versterken op een ogenblik dat ook daar gesneden wordt in de Griekse cultuursubsidies ten gevolge, eens te meer, van de Europese besparingspolitiek. In de collectie treffen wij het werk 'Brabantdam 59, Gent, Downstairs-Upstaers' aan van de Belgische conceptuele kunstenaar Danny Matthys (° 1947 Zottegem). Het gaat hier over een werk dat het M HKA (Antwerpen) in bruikleen heeft afgestaan aan het museum in Athene. Zo zie je maar hoe een dubbeltje rollen kan.

Elke Documenta krijgt kritiek te verwerken. De kritiek op de keuzes die de artistieke leider heeft gemaakt zijn hevig, ook al komen vele kunstenaars uit landen met een eeuwenoude plaatselijke culturele traditie. Er zijn twijfels over de inhoudelijke meerwaarde die ze te bieden hebben. Maar de kritiek gaat niet enkel over de inhoudelijke keuzes maar ook over de presentatie van de werken. Zo is de Neue Neue Galerie een oud sorteercentrum van de posterijen en staan de werken opgesteld in de carports van de distributie met als achtergrond kantelpoorten. Geen museum design dus.

Otobong  Nkanga 'Carved to Flow'

Verder zal je 'Carved to Flow' van de in Antwerpen wonende  Nigeriaanse kunstenares Otobong  Nkanga (°1974), onlangs nog laureaat van de Belgian Art Prize, er terugvinden op 3 verschillende locaties. Ze toont stapels met zeepblokjes geproduceerd uit 7 verschillende oliën. Performers circuleren op bepaalde tijdstippen onder het publiek met de blokjes die te koop zijn voor 20 euro per stuk. De opbrengst gaat naar een goed doel in het thuisland van Nkanga. Meerdere werken van andere kunstenaars liggen zo verspreidt over meerdere van de 32 locaties. Maar voor Zymczyk is elke Documenta een nieuw begin en hij lijkt zich helemaal niet te storen aan de kritiek.

Er zijn er ook geen traditionele naamkaartjes met verwijzingen naar galerieën die het eigendom- en verkoopsrecht van de kunstwerken claimen. De kaartjes zijn vervangen door met haken aan de muur bevestigde vellenA4 uit ringmappen. Deze bevatten praktische informatie over de werken, leeftijden, afkomst en eventueel de namen van de instellingen die de realisatie financieel mogelijk hebben gemaakt, maar geen biografische informatie.

De kritiek op de uitwassen van de neoliberale maatschappij, "een economisch model waarin grote groepen van mensen aan hun lot worden overgelaten", en de roep naar een op de marxistische filosofie gegrondvest maatschappijmodel zijn alom tegenwoordig. Verwijzingen naar culturele teksten van filosofen als Rosa Luxemburg, Walter Benjamin, Hanna Arendt e.a. vallen op en liggen in de bovenste rekken van de bookshop. Een signaal in tijden van onderdrukking door het huidige systeem? Ook het nazisme blijft voor vele kunstenaars een bron van inspiratie in tijden van oorlogen en politieke profilering. Wat treft is de onderzoeksmethodiek die de kunstenaars aanwenden om tot hun creaties te komen. De opleiding van de huidige generatie kunstenaars gaat verder dan de klassieke kunstacademie die in de toekomst eerder als een ambachtelijke tussenschakel moet worden gezien. De hedendaagse generatie kunstenaars groeien op met digitale video, computers, formele procedures, smartphones, sociale media en andere technische mogelijkheden die leiden tot een beeldvorming die grondig verschilt van de vertrouwde schilder- en beeldhouwkunst die wij uit de vorige eeuwen hebben overgehouden. Deze traditionele kunstvormen zullen binnen afzienbare tijd gaan behoren tot het erfgoed. Een overgang die al sinds enkele jaren een evolutie doormaakt maar de stroomversnelling is niet meer in te dijken. Voor schilderkunst moet je, behoudens de museumpresentaties, niet in Kassel zijn.

Maria Hassabi :'Staging'

De statische beeldhouwkunst wordt ondermeer in vraag gesteld door Maria Hassabi (°1973 Cyprus). 5 performers voeren continue van 10:00 tot 20:00 uur, tijdens de openingsuren dus, in de Neue Neue Galerie in een vorm van slow motion de live-installatie "Staging" uit. Hun gekostumeerde lichamen kronkelen zich in regie als sculpturen over de grond binnen de beperkte ruimte die een sculptuur nodig heeft. Dat levert beklemmende beelden op van een publiek dat de performers in de ogen kijkt en performers die het publiek ongewild aanstaren maar evengoed door de vormen die ze aannemen imponeren. Auguste Rodin (°1840 Ϯ1917), die altijd naar levend model werkte, had dit moeten zien.

De Documenta kan anderzijds ook aangevoeld worden als een "hommage" aan een vergeten generatie kunstenaars! Zo zijn er bijvoorbeeld 2 video's en drukwerken van Ulises Carrion (°1941 Mexico Ϯ 1989 Amsterdam), een Mexicaanse immigrant die eind van de jaren zestig in Amsterdam neerstreek en er 'Other Books and so' heeft opgericht. In deze alternatieve kunstboekhandel annex mini galerie kwamen in Europa aangespoelde Zuid Amerikaanse kunstenaars aan bod samen met Europese experimentele kunstenaars. Kunstenaars die vaak in de marginaliteit zijn blijven werken omdat ze niet zijn aangesproken door de gevestigde Europese galerieën. De kunstmarkt is een handelszaak, kunst is dat niet. Mail-art en handgemaakte kunstenaarsboeken waren toen mogelijkheden om kunst te verspreiden en Ulises Carrion speelde daar een belangrijke rol in. Vandaag blijken veel van deze kunstenaars van onschatbare waarde omdat ze ons een breedbeeld tonen van een kunstwereld die meer is dan een 'art fair' van commerciële galeries.

De Documenta is politiek geladen. 

Sergio Zevallos : A War Machine'

In het Hessisches Landesmuseum heeft Sergio Zevallos (°1962, Lima) zijn gebruiksaanwijzing voor oorlogsvoering 'A War Machine' ingericht. De installatie bestaat uit teksten, foto's, gipsen beelden en poppen van wereldleiders die volgens de kunstenaar het  oorlogsgeweld aanwakkeren door militaire en economische maatregelen die daartoe aanleiding geven. Irena Haiduk (°1982, Belgrado) leidt de bezoekers elk uur naar een pikdonkere ruimte waar we plaatsnemen in een 20-tal ligzetels. De zetels verwijzen naar het gedoogbeleid en het gebrek aan reactie vanwege de bevolking. Gedurende ruim 30 minuten worden wij geconfronteerd met een audio opname van een intrigerend gesprek met evaluaties en vraagstellingen over de maatschappij van heden en haar toekomst en de rol van de kunstenaar. De tekst is ontstaan uit openbare gesprekken die de kunstenares aan de kunstafdeling van de Harvard University voerde met haar landgenoot Srda Popovic die mee aan de basis ligt van het studentenprotest in Servië en de afzetting van de Servische politieke leider Slobodan Milošević. Ze zijn beiden ervaringsdeskundigen.  Op de Köningsplatz heeft Olu Oguibe (°1964) een 16 meter hoge betonnen obelisk opgericht met een opschrift waarin hij de Duitse bevolking bedankt voor het onderkomen dat ze hebben verschaft aan de duizenden vluchtelingen.

Vlassis Canarius : 'Hopscoth' 

 In de verzameling van het National Museum bevindt zich de installatie 'Hopscoth' uit 1974 van de Griekse kunstenaar Vlassis Canarius (°1928 Athene Ϯ 2011). Een aantal onthoofde mensen zonder papieren wachten er met hun koffers naast een op de grond met krijt uitgetekend spel waarop je kunt 'pertinkelen' door met 1 been te springen van het ene naar het andere vak. Elk vakje geeft aan waaraan je moet voldoen om verder te kunnen springen. Als ze uiteindelijk alle vakjes hebben doorsprongen krijgen ze een verblijfsvergunning. De 'Society of Friends  of Halit', een in Kassel ontstane burgerbeweging, heeft de moord laten onderzoeken op hun 21 jarige Turkse stadsgenoot en immigrant Hailt Yozgat die in 2006 is gedood in zijn internetcafé. Hij was het 10de slachtoffer in een rij van racistische moorden toegeschreven aan de neonazistische organisatie NSU. Het Londense onderzoeksbureau Forensic Architecture komt, in opdracht van de Society of Friends, tot hallucinante vaststellingen over de partijdige rol van het gerechtelijk apparaat in Duitsland ten opzichte van de neonazistische organisatie NSU. De Society of Friends krijgt in de Neue Neue Galerie een podium in het kader van een discussieprogramma over migranten (Das Parlament der Körper). In het Hessisches Landesmuseum toont de Brit Naeem Mohalaimen (° 1969, Londen) de 85 minuten lange filmmontage 'Two meetings and a Funeral' (2017). Het gaat om markante uitspraken van socialistische leiders uit derde wereldlanden op conferenties waar ze samenkomen met andere wereldleiders en een tijd later in bijzondere omstandigheden overlijden.

De meest in het oog springende en mediagenieke installatie is het 'The Parthenon of Books' van de Argentijnse kunstenares Matha Minujin (°1941). De Atheense tempel, symbool van de Griekse democratie, is er op ware grootte nagebouwd (19,5 x 29,5 x 65,5 meter) in een stalen constructie omwikkeld met doorschijnend harde plastic. De pylonen en muren worden opgevuld met duizenden boeken die door de plastic zichtbaar blijven. Er staan grote vergaarbakken waar mensen boeken kunnen deponeren die dagelijks aan het gebouw worden toegevoegd. In principe worden er verboden en gecensureerde boeken van over de hele wereld verzameld. Op dezelfde plaats organiseerden de Nazi's in 1933 boekverbrandingen!

De Documenta blijft een creatief kruitvat. Het is geen Documenta voor de liefhebbers van de schone kunsten. Van Trump is er geen spoor te bekennen.

 

Roger D'Hondt


Fotos : New Reform

www.documenta.de